Jesteś przy pomniku ku czci kobiet pomordowanych w Leśnie w 1945 r. Jak podaje inskrypcja na pomniku został on zbudowany we wrześniu 1986 r. dla upamiętnienia mordu 64. kobiet pochodzenia żydowskiego, rozstrzelanych i spalonych wraz z pobliskimi zabudowaniami w 1945 r. przez hitlerowskich okupantów. Ofiarami mordu były więźniarki filii obozu koncentracyjnego KL Stutthof, który znany jest jako Aussenarbeitslager Bruss. Choć nazwa obozu wskazuje na Brusy, to w rzeczywistości większość więźniarek zakwaterowana była w Dziemianach, w prowizorycznych barakach na terenie obozu pracy zwanego SS- Lager Sophienwalde.
Filia obozu w Brusach została utworzona 24 sierpnia 1944 r. w związku z zapotrzebowaniem na siłę roboczą na terenie budowy poligonu wojskowego „Truppen Übungsplatz Westpreussen”, który powstawał od 1942 r. na obszarze 70 000 ha w rejonie Lipusza, Dziemian, Brus, Żabna, Wielkich Chełmów, Konarzyn i Lipnicy. Poligon budowano na potrzeby Waffen-SS i Wehrmachtu, a zakres prac budowlanych obejmował koszary wojskowe, szpital w Orliku, garaże, parkingi i infrastrukturę komunikacyjną. Na terenie całego poligonu pracowało około 15 000 ludzi. W Dziemianach mieściła się główna baza przeładunkowa materiałów budowlanych, a także biuro projektowe budowy poligonu. W Brusach zlokalizowano dyrekcję budowy poligonu, a pod koniec 1942 r. utworzono obóz pracy. Tutaj podejmowano decyzje dotyczące rozdziału siły roboczej. Siedzibą komendantury wojskowej Waffen-SS był Pałac Sikorskich w Wielkich Chełmach. Do końca 1944 r. przez obóz przeszły różne grupy więźniów, jeńców wojennych (rosyjskich, angielskich, holenderskich, włoskich), robotników przymusowych, kobiety żydowskiego pochodzenia z KL Stutthof, kobiety z obozu przesiedleńczego i obozy pracy w Potulicach, Polacy ewakuowani z ogarniętej powstaniem Warszawy i więźniowie obozu Stutthof. Obóz w Brusach stanowił jedynie krótki etap przejściowy, skąd poszczególne grupy kierowano do różnych miejsc pracy na terenie całego poligonu.
W 1944 r. z KL Stutthof do filii obozu w Brusach skierowano 500 kobiet pochodzenia żydowskiego, które trafiły tutaj z Węgier, Czechosłowacji, Niemiec, Polski i Rumunii. Nadzór nad więźniarkami pełniło 15. esesmanów, należących do miejscowego garnizonu Standortverwaltung des Truppenübungsplatz Westpreussen, który stacjonował w Wielkich i Małych Chełmach. Wśród nich byli członkowie Ochotniczej Dywizji Grenadierów Waffen-SS z Łotwy, Litwy, Estonii, Rumunii i Węgier. W Brusach nastąpił podział komanda na dwie grupy. Większość z nich, od 400. do 450. osób, przesłano do prowizorycznego obozu w Dziemianach, zlokalizowanego nad brzegiem jeziora Rzuno. Od 50. do 100. kobiet zostało w Brusach. Zakwaterowano je w posesjach prywatnych, pomieszczeniach klasztoru Sióstr Zmartwychwstanek, a mniejsze grupy trafiły do klasztoru w Orliku, obozu w Osławie Dąbrowie i Leśnie. Dopiero w styczniu 1945 r., po oddaniu do użytku nowego budynku obozowego, wszystkie więźniarki przeniesiono do Dziemian. Kobiety zatrudniano do prac pomocniczych przy budowie koszar i dróg, a także do rozładunku ciężarówek z cegłami, transportowanymi z cegielni w Brusach do wagonów kolejowych. Ciężka praca, zły stan odzieży oraz minimalne racje żywnościowe powodowały szerzenie się chorób i były przyczyną wysokiej śmiertelności.
10 lutego 1945 r. z obozu wyprowadzono 394 więźniarki na trasę ewakuacji w kierunku Lęborka. W obozie pozostało 86 kobiet, w tym 82. chore, dwie pielęgniarki i dwie siostry z Kowna, z których jedna była w dziewiątym miesiącu ciąży. Kobiety pozostawione w obozie w Dziemianach zostały przewiezione ciężarówkami w okolice Leśna, gdzie na terenie opuszczonego gospodarstwa rolnego zostały rozstrzelane, a ich ciała spalone. Przeprowadzone w roku 1968 i 1970 ekshumacje pozwoliły odnaleźć szczątki co najmniej 80 kobiet, a także przedmioty codziennego użytku i fragmenty garderoby.
Obelisk zlokalizowany na wybudowaniach Leśna, upamiętniający zamordowanie w 1945 r. kobiet pochodzenia żydowskiego.
Pomnik w Dziemianach upamiętniający funkcjonowanie filii niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof,
znanej pod nazwą Arbeitskommando Truppenübungsplatz „Westpreuβen” - Sophienwalde.