Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Leśnie w 2016 r. W głębi Jezioro Leśno Dolne. fot. Maciej Cybulski
Pierwsza wzmianka źródłowa o Leśnie pochodzi z 1354 r. i dotyczy nadania wsi rycerskiej na prawie chełmińskim przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Winrycha von Kniprode. Istnienie parafii i pierwszego drewnianego kościoła w Leśnie potwierdzają źródła z roku 1534, kiedy to zostają wymienione w inwentarzu dóbr biskupa włocławskiego. Patronką kościoła w tym czasie była św. Katarzyna. Według kroniki parafialnej ówczesny kościół spłonął ok. 1634 r. Nowa świątynia wzniesiona została między rokiem 1634 a 1687, najprawdopodobniej w 1650. W tym czasie nastąpiła zmiana wezwania kościoła. Fundatorką nowej świątyni miała być królowa Maria Ludwika Gonzaga, francuska żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza. W roku 1687 odbyła się kolejna wizytacja biskupa, która dostarcza więcej informacji o samym budynku. Jest to jednak opis kościoła odmiennego od dzisiejszego. Ciekawe są informacje o dzwonnicy, wskazujące na jej współczesny wygląd: „…dobra i pięknej roboty, unosi się spiczastą wieżą w przestworza, cała z drewna, zewnątrz obita deskami, gontami nakryta”. Kościół był kilkukrotnie przebudowywany. W 1710 r. stwierdza się, że dzwonnica jest w dobrym stanie, a kościół wymaga wielkiej naprawy lub wybudowania nowego. Budowę rozpoczęto w 1710 r. lub krótko po tym roku, dobudowując kościół do starszej, XVII- wiecznej dzwonnicy. Budowę prowadził ks. Szymon Koliński, od roku 1705 do 1757 proboszcz parafii w Brusach. W okresie reformacji, od ok. 1584 r., Leśno utraciło status parafii, aby stać się filią kościoła w Brusach (do 1859 r.). W roku 1728 kościół w Leśnie wizytował archidiakon pomorski ks. Józef Narzymski. Z opisu wizytatora wynika, że we wsi znajduje się kościół, który bryłą i jego wnętrzem przypomina dzisiejszą świątynię. Obiekt, jako jedyny z pomorskich kościołów zrębowych, jest świątynią trójnawową. Strzelista dzwonnica jest budowlą słupowo-ramową o gotyckim kształcie. Nad jej czworobocznym korpusem nadwieszona jest ośmioboczna izbica z wysoką piramidą ośmiobocznego dachu. Ściany wieży dzwonnej, jej zwieńczenie oraz korpus nawowy i prezbiterium pokryte są gontem. Drewniana wieża liczy 32 m wysokości i zaliczana jest do najwyższych tego typu obiektów w Polsce. Nowa organistówka powstała w 1893 r., a plebania w 1904.
 |  |
Zdjęcia kościoła w Leśnie z 1938 r. pochodzące z Narodowego Archiwum Cyfrowego
Zabytkowe wyposażenie kościoła w większości wykonane zostało w XVIII wieku. Do najstarszych należy belka tęczowa z Grupą Ukrzyżowania, którą tworzy barokowa rzeźba ukrzyżowanego Chrystusa (II poł. XVII w.) w asyście rzeźb Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty (późnogotyckie z początku XVI w.). Ołtarz główny to dzieło późnobarokowe z XVIII w. Jest trójdzielny i dwukondygnacyjny z rzeźbą Ducha Św. w postaci gołębicy w zwieńczeniu. W polu środkowym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w srebrnej sukience (kopia z XX w. z poprzedniego barokowego). Na zasuwie umieszczony jest Chrystus na krzyżu (z 1902 r.), a w polach bocznych Matka Boska Bolesna i św. Jan Ewangelista (prawdopodobnie też z 1902 r.). W zwieńczeniu ołtarza umieszczony jest obraz św. Franciszka z przełomu XIX i XX w. Dwa barokowe ołtarze boczne pochodzą z końca XVII w. Lewy zdobią rzeźba św. Katarzyny, pilastry z bogatą dekoracją owocowo-akantową, putty i dwa obrazy. W polu środkowym jest to obraz św. Katarzyny (z końca XIX w.), a w zwieńczeniu Matka Boska z Dzieciątkiem ukazująca się nieznanemu świętemu (barokowy z XVIII w.). Ołtarz prawy tworzą rzeźby świętych Mikołaja i Wojciecha oraz Piotra i Pawła, a także dwa obrazy: „Zdjęcie z krzyża”, a w zwieńczeniu „Święta Rodzina”, prawdopodobnie z 1875 r. W prezbiterium znajduje się regencyjno-rokokowy ołtarz z przedstawieniem św. Jana Nepomucena w srebrnej sukience z połowy XVIII w. Na uwagę zasługuje barokowa ambona z początku XVIII w. wzbogacona rzeźbami Chrystusa i ewangelistów: św. Marka, św. Łukasza i św. Jana (rzeźba św. Mateusza została skradziona), a także prospekt organowy z początków XVIII w. i zabytkowa chrzcielnica klasycystyczna z połowy XIX w. W ogrodzie przy plebanii znajduje się kapliczka św. Izydora wykonana przez Włodzimierza Ostoja-Lniskiego z Czerska. Dobry stan kościół w Leśnie zawdzięcza pracom renowacyjnym i konserwatorskim prowadzonym przez miejscowych proboszczów: ks. Franciszka Szwabę – proboszcza parafii w latach 1964-1993, a w latach 1993-2020 ks. Stanisława Pluto Prondzinskiego.
Wnętrze kościoła w Leśnie